Verslag excursie Houtzaagmolen De Salamander

De Salamander is één van de weinige houtzaagmolens in Nederland waar boomstammen nog met windkracht tot planken worden gezaagd. De molengids die ons rondleidt vertelt dat het proces van hout zagen hier nog net zo verloopt als 380 jaar geleden. Dit brengt mee dat aan het feitelijke zagen nog een tijdrovende voorbereiding vooraf gaat. De boomstammen worden eerst minstens een jaar ondergedompeld in de naast de molen gelegen vliet, het zogenoemde 'balkengat'. Tijdens dit 'wateren', dat soms wel tien jaar kan duren, worden schimmels en andere hinderlijke stoffen uit het hout gefilterd. Ook wordt op die manier voorkomen dat het gezaagde hout later splijt of krom trekt. Daarna kan het hout binnen de molen worden gezaagd tot planken. Tot slot worden de planken buiten op de wind gedroogd. Bij particulieren en meubelmakers is veel vraag naar zulke planken. De opbrengst wordt besteed aan het onderhoud van de molen. De Salamander draait op vrijwilligers.

Voor de ontwikkeling van het hout zagen met windkracht is de uitvinding van de krukas rond 1600 van groot belang geweest. Met een krukas kon de rondgaande beweging van de wieken worden omgezet in op en neer gaande bewegingen van het zaagraam. Als het zaagraam omhoog bewoog kon de boomstam worden aangevoerd; het zagen van de boomstam gebeurde bij de beweging naar beneden. Deze introductie van het machinaal zagen zorgde ervoor dat er nu veel sneller kon worden gezaagd dan met de hand. Daardoor kwam er meer hout beschikbaar voor de woning- en scheepsbouw. In die zin hebben de houtzaagmolens bijgedragen aan de economische voorspoed tijdens de Gouden Eeuw. Later werden méér zaagramen toegevoegd. Niettemin bleef de molenaar ook bij deze technologische innovaties afhankelijk van de wind. Om ook te kunnen zagen als er geen wind stond, werd aan het eind van de negentiende eeuw naast de molen een stoommachine geplaatst die de zaagramen aandreef via een stelsel van riemen, assen en wielen. Tegenwoordig maakt men voor de aandrijving van de zaagramen gebruik van een elektromotor.

Zelf heb ik niet zoveel met techniek, maar wij troffen een molengids die zo enthousiasmerend kon vertellen over het unieke karakter van hout zagen op windkracht en wat daar allemaal bij komt kijken dat ik van het begin tot het einde heb genoten van deze rondleiding. Een bezoek aan deze molen is ook een aanrader voor mensen die op zoek zijn naar een leuk dagje uit met de (klein)kinderen. Dankzij het winnen van De Bankgiroloterij Molenprijs is in 2015 'het bezoekers- en educatief centrum ‘De Molenmeester' toegevoegd aan het aanbod. In dit gebouw kunnen kinderen ‘een molenles’ volgen; leren hout bewerken, figuurzagen, et cetera. Ook voor volwassenen worden workshops georganiseerd. Bovendien is de ruimte groot genoeg voor een origineel familiefeest.

Sari van der Poel